John Löwenhardt

Arnhemse misjpoche

2 september 2023 by John Löwenhardt Reageer

Arnhem was voor korte of langere tijd de woonplaats van de gezinnen van familieleden uit twee takken: aan moeder’s kant die van oudoom Michael de Leeuw (1887-1943) en achternicht Nettie de Leeuw (1923-2020) en aan vader’s kant dat van achterneef Saly Löwenhardt (1908-1943). Michael en Saly werden beide in Sobibor vermoord, evenals de vrouw en dochter van Saly en de ex-vrouw en één van de zonen en schoondochter van Michael. Van de laatstgenoemde twee gezinnen overleefde slechts één kind de Sjoa. Dit was de in 1919 in Gorkum geboren Constant (Connie) de Leeuw.

Een waarschuwing. Zoals bij veel van mijn familieverhalen zijn ook deze rudimentair; verhalen kun je het eigenlijk niet noemen. Van de gezinnen is vrijwel niets overgebleven, slechts een enkele foto of een uit de archieven gevist document. Tussen de data van geboorte, huwelijk en overlijden gapen grote leemtes, soms een heel klein beetje opgevuld met sporen van werk of met een anekdote.

Bovendien, Connie en Nettie de Leeuw zijn de enigen die ik heb gekend. Connie heb ik maar één keer, kort gesproken, Nettie daarentegen vele malen, in haar eenvoudige flatwoning aan de Wichard van Pontlaan en in de laatste jaren voor haar overlijden in verzorgingstehuis Regina Pacis.

Gezin Michael ‘Ranja’ de Leeuw

Michael, geboren in Almelo, werkte als vertegenwoordiger van de Joodse Limonade- en Extractenfabriek C. Polak Gzn. in Groningen. In 1921 bracht deze firma de ‘Ranja’ limonadesiroop op de markt en we mogen aannemen dat Michael het product ‘uitventte’ bij détailhandelaren in Oostelijk Nederland. Blijkens een brief van de firma uit juli 1948 was Michael bij hen in dienst geweest. Hij organiseerde bovendien in Musis Sacrum aan het Velperplein in Arnhem huishoudbeurzen, en als bestuurlid van de Joodsche Sociëteit ook feesten in bijvoorbeeld Riche aan het Willemsplein. In de wandeling werd hij ‘Ranja de Leeuw’ genoemd.

In juli 1913 was Michael in Gorinchem getrouwd met Carolina Hartog. Het paar vestigde zich daar, en twee zonen werden er geboren, Iwan Leo in juni 1914 en Constant Herman (Connie; foto) in 1919. Het paar is gescheiden, waarschijnlijk in de jaren-30. Connie is de enige van het gezin die de bezetting heeft overleefd. Hij dook in 1942 onder en zwierf kris-kras door het land. Na de bevrijding vertrok hij naar Israël, waar hij werkte als verpleger en op het werk zijn latere vrouw ontmoette. Het paar kreeg twee zonen. Nicht Yolanda, die hem daar in 1984 heeft opgezocht, typeert hem als ‘een kleine, gezellige en vooral ondeugende man’. Na terugkomst in Nederland vestigde hij zich in Duiven en bezocht met enige regelmaat zijn familie in de Randstad. Hij bespeelde thuis een huisorgeltje. Connie overleed in 1999, bijna tachtig jaar oud, na een verblijf in Hospice Rozenheuvel in Rozendaal bij Arnhem.

Michael woonde in 1942-43 enige tijd in Hilversum. Zijn laatst bekende adres was echter in Amsterdam, Marnixstraat 378’’. Hij werd in Amsterdam gesnapt toen hij zonder ster op straat liep en op 13 maart 1943 naar doorgangskamp Westerbork gebracht. Daar werd hij opgesloten in strafbarak 62. Tien dagen na aankomst werd de 55-jarige Michael op transport gesteld naar Sobibor, waar hij drie dagen later in de gaskamer werd vermoord. Aan de Emmastraat 38a in Hilversum is een Stolperstein voor hem geplaatst.

Nettie de Leeuw

Nettie de Leeuw, een achternichtje van Michael, was in 1923 in Enschede geboren en overleefde de Sjoa met haar vader en moeder in de onderduik. In 1955 trouwde zij in Amsterdam met Ies Manasse, net als zijzelf werkzaam als boekhouder. Het stel vestigde zich in Arnhem waar Ies jarenlang een bestuursfunctie bekleedde in de Joodse Gemeente en betrokken was bij de verbouwing van de synagoge aan de Pastoorstraat. Lees elders op deze website meer over het leven van Nettie en Ies.

Saly Löwenhardt

Saly Löwenhardt werd in Sterkrade in het Duitse Ruhrgebied geboren, het vierde kind van het echtpaar Isidor Löwenhardt (1874-1942) en Emilie Aaron (1879-1942). Bij Saly’s geboorte in januari 1908 was de eerstgeboren Julius vijf jaar oud en de zusjes Else en Klara 3 en 1 jaar. Na Saly werd in juli 1909 nog Friedericka (Friedel) geboren.

Bij de machtsovername van Hitler op 30 januari 1933 was Saly net 25 jaar oud. Hij had weinig tijd nodig om te beseffen dat er voor Joden in Duitsland geen toekomst was… en om daaruit zijn conclusie te trekken. Op 4 april arriveerde hij via Gronau in Nederland en hij zocht werk en een woning in Amsterdam. Hij vond onderdak bij de Joodse bakker Salomon van Engel op de Swammerdamstraat 10 en verwierf in december een marktkaart van de Dienst Marktwezen, geldig voor de verkoop van koek en banket op de Albert Cuypmarkt van maandag tot en met zaterdag. Lees hier waarom zijn carrière op de markt geen succes werd.

In februari 1934 verhuisde Saly naar de Pletterijkade 27 in Den Haag. In september 1937 trouwde hij in Rotterdam met de 26-jarige Jeanne van Koppelen. In mei 1940 verhuizen Saly & Jeanne van Zwetstraat 23, Den Haag, naar de Van Lawick Van Pabststraat 183 in Arnhem. Daar wordt op 30 juni 1942 hun dochter Elly geboren. Saly (35), Jeanne (31) en Elly zijn nog geen jaar later in Sobibor vermoord. Van Elly is geen afbeelding bekend.

Bronnen
Joodse Raad registratiekaart Michael de Leeuw
Margo Klijn, De stille slag. Joodse Arnhemmers 1933-1945. Van Gruting, 2003.

We zijn er nog

4 mei 2023 by John Löwenhardt 4 Reacties

Twee gezinnen overleven de Holocaust… intact

Het was een uitzondering: de gezinnen Stern in Goor, Overijssel, en Löwenhardt in Hengelo, Gelderland, overleefden de Holocaust intact. In beide gevallen dankzij succesvolle onderduik. En in beide gevallen beschikken we over een foto die meteen na het ‘opduiken’ werd gemaakt van de herenigde ouders en – alweer in beide gevallen – hun dochters. Zij hadden bijna drie jaren gescheiden van elkaar doorgebracht, in vaak angstige omstandigheden.

Veehandelaar Erich Stern (1906-1971) trouwde in 1936 in Bremerhafen met Ilse Katzenstein (1910-1992). Meteen daarna vluchtte het paar naar Nederland en vestigde zich in Goor, Overijssel. Daar richtte Erich samen met zijn neef, tandarts Richard Kahn, en met de ook uit Duitsland gevluchte slager Adolf Löwenhardt, mijn grootvader, een fabriek op voor de productie van lijm en vetten uit beendermeel. Als gevolg van harde concurrentie van een Nederlands-Joodse firma, moest de Govei (Goorse Vet Industrie) al binnen twee jaar het loodje leggen.

Dochter Eva (Eefje) werd in februari 1938 geboren, en dochter Irene in juni 1941. In 1942 werden eerst de twee dochters ondergebracht op twee verschillende onderduikadressen in Hengelo, Overijssel. Eva verbleef de gehele onderduiktijd bij de gezusters Loes en Iet Kwitser, dochters van huisarts Kwitser uit Diepenheim. Zij waren Joods maar hadden zich in 1941 onttrokken aan registratie als Joden. Wijselijk. Irene kwam terecht bij het gezin De Vries aan de Deldensestraat, dat ook een kleindochter van haar leeftijd in huis had. Erich en Ilse poogden daarna naar Zwitserland te vluchten maar moesten als gevolg van bedrog door hun helpers terugkeren naar Nederland. Ilse (geen ster en met vals persoonsbewijs) slaagde erin een zolderkamer te huren aan het Cremerplein in Amsterdam. Zij sprak Nederlands zonder Duits accent. De familie De Bruin, de verhuurders, stemde erin toe dat haar man Erich (die wél een zwaar Duits accent had) ook op de kamer kwam wonen. Het echtpaar heeft hier de rest van de bezetting verbleven. Ilse verrichtte werk voor de winkel van Pico aan de Overtoom, ze was geroutineerd in het ‘ophalen’ van ladders in kousen. Erich kwam weinig buiten. De illegaliteit voorzag het stel van voedsel. Na de bevrijding vertelden de verhuurders dat zij dachten dat Erich een gedeserteerde Wehrmachtsoldaat was. Hulde!

Na de bevrijding in april 1945 kostte het het gezin enige moeite ‘de draad weer op te pakken’. De foto toont de sterk vermagerde vader en de achterdochtig kijkende Irene, bijna vier jaar oud, die het drie jaren zonder haar ouders en grote zus heeft moeten stellen. In december 1946 werd een derde dochter geboren, Marion. De beide grootouderparen waren tijdig naar Amerika gevlucht en de emotionele schade aan het gezin was daarom heel beperkt.

Gezin Löwenhardt

Jules Löwenhardt was tijdens de Eerste Wereldoorlog vanuit Dortmund in Hengelo, Gelderland, terecht gekomen. Zijn grootvader Mo s es was een broer van mijn overgrootvader Levi.

Ook het gezin-Löwenhardt overleefde dankzij onderduik de rampspoed ongeschonden. In dit geval waren de dochters wat ouder: Betty (links op de foto) was in 1942 tien jaar oud, Griete zeven. Bij de bevrijding bevonden zij zich op onderduikadressen ver van elkaar, Griete in Wolvega, Friesland, en Betty in Wijlre, Limburg. Anders dan de zusjes-Stern hadden Griete en Betty op veel achtereenvolgende onderduikadressen gewoond. Ouders Rosetta en Jules verbleven op een ‘duikadres’ in Hengelo, Overijssel.

Het was in de Nederlands-Joodse gemeenschap een uitzondering dat een gezin haar bestaan na 1945 ongeschonden kon voortzetten. In zulke zeldzame gevallen bleef de geestelijke en emotionele schade beperkt – ook al was er woede en verdriet om grootouders, ooms of tantes die ‘niet waren teruggekomen’.

Van de twee gezinnen is anno 2023 alleen Irene Stern nog in leven. Zij verkeert in goede gezondheid en woont in Twente.

Van schilder tot accountant

8 maart 2023 by John Löwenhardt Reageer

Moses, Salli en Jules Löwenhardt; vader, zoon, kleinzoon

Moses was één van de drie zonen van mijn betovergrootvader Salomon Löwenhardt (1792-1864), allen geboren in Oberhemer in het Duitse Sauerland. Ik stam zelf af van Levi, op 7 juli 1840 geboren. Moses was op 10 december 1841 de tweede zoon en Joseph volgde op 28 juli 1843.

De beperkte bronnen in het Dortmunder stadsarchief leveren wat Moses en zoon Salli betreft een ééndimensionaal beeld op: geboortedatum, huwelijk, kinderen, overlijden, beroepsontwikkeling en woonadressen, dat is het wel zo’n beetje. Over Moses’ kleinzoon Julius valt meer te achterhalen, zelfs beeldmateriaal. Het is daarom de moeite waard de drie die leefden tussen 1841 en 1971, een periode van 130 jaar, ‘op een rijtje te zetten’ om te bezien of er misschien een voorzichtige conclusie valt te trekken.

Moses Löwenhardt

In december 1870 trouwde Moses met Sara Goldberg. Het paar kreeg een dochter (Henriëtte, 1873-1926) en drie zonen: Salli (januari 1872), Max (maart 1875) en Paul (1877). Het gezin werd twee maal door ongeluk getroffen. Twee jaar na de geboorte van Paul overleed Max, slechts vier jaar oud. Paul zelf werd niet ouder dan veertien, hij stierf in mei 1891 “na een lang, zwaar ziekbed”. In deze jaren wisselde het gezin regelmatig van woning.

Moses Löwenhardt was huisschilder, behanger en glaszetter. In 1871 had hij zich met zijn jonge vrouw in Dortmund gevestigd. Daar bouwde Moses langzaam een klein schildersbedrijf met enkele werknemers op.

Moses was lid van de Vrijwillige Burgerbrandweer van de stad. Toen deze in 1888 zijn oprichting herdacht, werd hij geëerd als één van de negen geüniformeerde leden die op dat moment meer dan tien jaren lid waren. Hij was in die jaren bovendien hoornblazer van de brandweer. Wanneer er brand was, blies Moses de signaalhoorn om buurtgenoten te waarschuwen en de andere vrijwilligers te alarmeren dat zij nodig waren voor het bluswerk.

Moses werd 58 jaar oud. Op 4 juli 1900 maakte een arbeidsongeval een einde aan zijn leven. Het ongeluk gebeurde op een bouwplaats aan de Friedensstraße. Moses stond op een steiger en wilde een metselaarsbok aanpakken… maar verloor zijn evenwicht. Hij viel hals-over-kop in de kelder en werd aan zijn hoofd zwaar gewond. De artsen in het ziekenhuis konden niets meer voor hem doen. Zijn vrouw Sara stierf in mei 1908 op 72-jarige leeftijd en ligt begraven op het Ostfriedhof.

Salli, de zoon

Salli groeide op in Dortmund in een gezin van aanvankelijk vier kinderen. Toen hij in 1879 zeven jaar oud was, stierf zijn broertje Max en toen hij in 1891 negentien was, overleed zijn broer Paul. Salli was 28 toen vader Moses overleed. Hij werkte ondertussen bij de spoorwegen en was hulpremmer. Twee jaren later, Salli was ondertussen gepromoveerd tot rangeerder, trouwde hij met Röschen Bönninger. Het paar vestigde zich op het adres Westwall 9. Max, hun eerste zoon, werd in maart 1903 geboren, de tweede zoon, Erich, in april 1904 en Julius, de derde, op 18 januari 1907. In april 1909 werd dochter Helena geboren maar zij stierf al na tien dagen. Salli had het ondertussen geschopt tot treinconducteur. In november 1910 werd nog een zoon geboren.

Salli’s vrouw Röschen overleed op 6 september 1925 in het ziekenhuis, 55 jaar oud. Hij hertrouwde in 1926 met de 41-jarige veehandelaarsdochter Golda Löwenstein, afkomstig uit… Löwendorf. Met haar leefde hij nog tien jaar in de woning aan de Adlerstraße 45. Hij genoot de rang van Hoofdtreinconducteur-buiten-dienst. Salli overleed op 17 januari 1936. Zijn graf is net als dat van zijn eerste vrouw nog te vinden op het Joodse gedeelte van het Hauptfriedhof aan de Rennweg in Dortmund-Wambel.

Julius, kleinzoon

Iedere zomer stuurden Julius’ ouders hun zonen naar Röschen Bönninger’s familie in Hengelo, Gelderland, ruim 110 kilometer ten noordwesten van Dortmund en in Nederland dus. Bertha Philips-Böninger en haar man Philip (“Wijn”) Philips hadden daar een slagerij; eigen kinderen hadden zij niet.

Julius was zeven jaar oud toen begin augustus 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Nederland bleef neutraal, maar de kinderen moesten hals-over-kop terug naar hun ouders in Dortmund. Zij stonden op het punt te vertrekken toen Julius in een appelboom bleek te zijn geklommen… en er uit viel. Hij moest naar het ziekenhuis, en Max en Erich vertrokken zonder hem naar huis.

De drie broers reisden op een gezamenlijk paspoort dat Max en Erich vanzelfsprekend meenamen. Julius zat daardoor na zijn ontslag uit het ziekenhuis vast in Hengelo. Toen hij in januari 1918 zijn elfde verjaardag vierde, woonde hij nog steeds bij tante Bertha en oom Wijn. Zijn naam had hij ondertussen veranderd in Jules.

Een half jaar later was de oorlog eindelijk afgelopen en zijn ouders kwamen uit Dortmund om Julius op te halen. Maar Jules wilde niet, hij wilde in Hengelo blijven. Ook zijn pleegouders wilden graag dat hij bleef, en zijn biologische ouders legden zich daar bij neer. Jules bleef in Nederland. Toen hij in de zomer van 1934 27 jaar was, werd hem het Nederlanderschap toegekend.

Graven van echtpaar Philip, verplaatst naar Zutphen

Bertha was toen al gestorven (1931) en Wijn overleed in 1936, hetzelfde jaar als Jules’ echte vader Salli. Op dat moment was Jules al vier jaar getrouwd met Rosetta Samuel uit Deventer die hij op een feest in Zutphen had ontmoet. Het stel had twee dochters, Betty (1932) en Griete (1935). Jules was in 1936 de enige erfgenaam van pleegouders Bertha en Wijn die graag hadden gezien dat hij de slagerij voortzette. Maar daar had Jules Löwenhardt geen trek in. Hij verkocht de slagerij en verdiende enige tijd de kost als veehandelaar. Ondertussen studeerde hij aan de handelsschool.

Rosetta en Jules voelden weinig affiniteit met het jodendom. De spijswetten, sjabbat en feestdagen namen zij niet in acht, de kinderen werden christelijk opgevoed. Toch moest het hele gezin in 1942 onderduiken. De dochters kwamen ver uit elkaar terecht op verschillende opeenvolgende adressen, uiteindelijk in Wolvega (Griete, 7 jaar in 1942) en Wijlre (Betty, 10), de ouders vonden een ‘duikadres’ in Hengelo, Overijssel.

Jules reed op een motor die tijdens de laatste jaren van de Bezetting in een hooimijt was verborgen. Na de bevrijding in het voorjaar van 1945 kwam de motor goed van pas, Jules was een van de weinigen in Hengelo die over eigen transport beschikte. Hij kon zijn dochters, maar ook anderen ophalen van hun duikadressen. Eén van die anderen was Trudi Jacobs op haar laatste duikadres in Oudehorne, Friesland.

Het gezin-Löwenhardt werd spoedig herenigd; het bleek het enige (van oorsprong) Joodse gezin in Hengelo (Gld.) te zijn dat de Bezetting ongeschonden had overleefd. In september 1948 verhuisde het naar Deventer. Hier had Jules zich ondertussen gevestigd als accountant en belastingadviseur.

Tijdens de bezetting had hij thuis en in onderduik accountancy gestudeerd en ondertussen ook nog documenten vervalst voor het verzet. Kort na de bevrijding was hij geslaagd voor het accountancy examen. Hij werd lid van de in ’46 opgerichte PvdA en voerde binnen die partij actie voor rechtsherstel voor de weinige Joden die de Holocaust hadden overleefd.

In de jaren ’50 was Jules Löwenhardt enige tijd waarnemend voorzitter van de Deventer voetbalclub Go Ahead. In 1971 overleed hij aan de gevolgen van een hartinfarct.

Sociale mobiliteit en emancipatie

De drie opeenvolgende generaties leefden in een tijd waarin Joden in Duitsland althans formeel gelijkgerechtigd waren aan andere Duitsers. Maar het was ook een tijd waarin agressief antisemitisme hun mogelijkheden steeds sterker inperkte. Deze familietak maakt de sociale mobiliteit aanschouwelijk die de mannen door middel van hun beroep voor hun gezinnen bevochten. Zij namen nadrukkelijk afstand van het traditioneel-Joodse vak van veehandelaar-slager.

Moses was als huisschilder-behanger nog een kleine ondernemer, zijn zoon Salli schopte het uiteindelijk tot hoofdconducteur bij de spoorwegen, dat wil zeggen een Joodse werknemer van een Duits staatsbedrijf. (Hij ging kennelijk nét op tijd met pensioen.) Kleinzoon Julius klom nog wat verder op de sociale ladder. Hij brak heel nadrukkelijk met het slagersvak en werd accountant.

Herrenkleidung Siegmund Loewenhardt,
ca. 1925, Dortmund-Hörde

De Moses-tak van de familie was hierin geen uitzondering. Onder de nakomelingen van slager Levi Löwenhardt van wie het beroep bekend is, bevonden zich één veehandelaar (Isidor, 1874-1942) en twee slagers (mijn grootvader Adolf, 1883-1944, en vader Heinz, 1913-1989). Maar ook een winkelier in bedden en beddegoed (Salomon-Georg, 1873-1923), een inkoper van een grootwinkelbedrijf (Max, 1876-1942), een huisschilder net als Moses (Emil, 1879-1943), een eigenaar van een herenmodezaak (Siegmund, 1889-1944), een eigenares van een damesmodezaak in de USA (Johanna, 1885-1972) en een fabrieksarbeider in de USA (Hermann, 1892-1972)

Bron:
W.J.M. Hermans, Adres Kervel-kelder. Schuilplaats voor joden. Hengelo, Gld., 2006
S. Laansma, De joodse gemeente te Hengelo Gelderland. Zutphen, De Walburg Pers, 1978
Klaus Winter, “Moses Löwenhardt und Salli Löwenhardt”, juedische-heimat-dortmund.de/
Onbekende auteur, intervieuw met Betty Löwenhardt, 3 april 1997

Honderdste ‘Johrzeit’ van Salomon Loewenhardt

18 februari 2023 by John Löwenhardt Reageer

Op 18 februari 2023 herdachten we de honderdste ‘Johrzeit’ (Jiddisj voor jaartijd, sterfdag) van mijn oudste oudoom Salomon-Georg Löwenhardt. Hij ligt nu al een eeuw begraven op de Joodse Begraafplaats Weißensee in Berlijn. Zijn ouders Levi Löwenhardt en Pauline Lennhoff waren op 3 september 1872 in Hemer getrouwd, hun eerste kind Salomon werd daar op 26 augustus van het volgende jaar geboren. Er volgden in de loop van twintig jaren nog elf kinderen, drie meisjes en acht jongens.

Een jaar voor het huwelijk van Levi en Pauline waren de Duitse Joden geëmancipeerd: zij hadden gelijke burgerrechten gekregen met andere Duitsers… officieel althans. Dat was 75 jaren ná de emancipatie van de Joden in Nederland. Bij veel Joodse echtparen resulteerde dit in grote gezinnen.

Salomon-de-eerstgeborene werd vernoemd naar zijn grootvader (1792-1864). Wanneer en waarom Salomon Junior Georg als tweede naam ging voeren, is onduidelijk, maar het was in ieder geval uiterlijk in 1916. Twee dagen na zijn dertigste verjaardag was hij in Berlijn getrouwd met de 32-jarige Selma Dobriner uit Filehne (nu Wieleń in westelijk Polen).

Selma en Salomon-Georg vestigden zich aan de Kleiststraße 3 in Berlijn-Charlottenburg (nu in Schöneberg) en dreven op dat adres een zaak in bedden en beddegoed, Bettfedernfachgeschäft ‘mit reinigung und elektrischem Betrieb’. Toen begin augustus 1914 de oorlog uitbrak was Salomon veertig jaar, de kinderen waren 4 tot 9 jaar: Edith (5.12.1904); Gerda (30.03.1907); Käthe (7.07.1908) en Heinz (12.07.1910).

Lees over de houding van de Duitse Joden inzake de oorlog en de lotgevallen van de negen Löwenhardt-broers mijn bijdrage ‘Een krijgshaftig verleden?’

Evenals zijn acht jongere broers meldde Salomon zich. Hij werd naar het front gestuurd. In 1916-17 was hij ‘Landsturmmann’ bij een artillerieregiment in Rusland. Toen de oorlog in 1918 ten einde liep keerde hij met twee verwondingen huiswaarts.

Salomon stierf vijf jaar later hoogst waarschijnlijk aan de gevolgen van die verwondingen. Zijn jongste broer Hermann emigreerde rond dezelfde tijd naar de Verenigde Staten. Van de resterende zeven broers werden er zes in de jaren 1942-45 door hun landgenoten vermoord, meestal samen met hun gezin. Ook Salomon’s vrouw Selma en zoon Heinz trof dit lot.

Lina, Ze’ev en Reinier

27 januari 2023 by John Löwenhardt Reageer

Op zoek naar het graf van Lina Kleeblatt-Weinberg, 1873-1943

1 augustus 2012. Bijna negenenzestig jaar na haar dood ben ik vandaag de eerste die een steentje legt op de matseiwe (grafsteen) van Lina Weinberg. Op 28 december 1943 stierf ze op zeventigjarige leeftijd in doorgangskamp Westerbork, mogelijk – hopelijk – met haar man Hermann aan haar zijde. Haar zonen Walter en Arthur waren op dat moment al gedeporteerd en dood, maar dat laatste wist ze niet. Slechts de jongste van de drie zonen van Lina en Hermann, Richard (13.07.1906) heeft de oorlog overleefd. Er wordt gezegd dat hij vanuit Luik een aanvraag voor Wiedergutmachung heeft ingediend. Het valt niet uit te sluiten dat hij in Diemen is geweest en het graf van zijn moeder heeft gevonden. Maar waarschijnlijk is het niet.

Mijn relatie met Lina en Hermann – die ik nooit heb gekend – is een verre… maar ook romantische. Hermann Kleeblatt was een broer van mijn overgrootmoeder Hannchen ten Brink-Kleeblatt, in juni 1861 geboren in Lütgeneder, Duitsland, in oktober 1930 begraven op de nieuwe Joodse begraafplaats van Denekamp. Hermann en Lina dreven een kruidenierszaak in de wijk Dortmund-Lindenhorst. Dit voormalige dorp werd grotendeels bevolkt door mijnwerkers, ‘gastarbeiders’ (zoals we ze later noemden) uit Polen en Bohemen.

In of rond 1908 stuurde Hannchen haar oudste dochter Julia naar haar broer en schoonzus in Dortmund om te helpen bij de zorg voor hun kinderen. Julia werd in dat jaar 18 jaar oud, Walter was 7, Arthur 5 en Richard 3 jaar oud. Daar aan de Lindenhorster Straße leerde Julia de jonge slager Adolf Löwenhardt kennen. Julia en Adolf trouwden in 1912 en begonnen een slagerij in het pand naast de winkel van Hermann en Lina. Hun eerste zoon, later mijn vader, werd in augustus 1913 geboren. Kort en goed: zonder de romance tussen de Denekampse ‘Juulchen’ en de knappe, besnorde Adolf was ik er niet geweest.

Het lichaam van Lina werd de dag na haar overlijden in Westerbork gecremeerd. Na de bevrijding is de urn met as overgebracht naar de Joodse begraafplaats bij Diemen. Daar is ze bijgezet in veld U, temidden van rond de vierhonderd in Westerbork gecremeerde Joden. Veld U, rij 14, graf 10. Kort geleden vond ik de overlijdensakte die in Westerbork was opgemaakt. Over de doodsoorzaak gaf deze geen uitsluitsel.

Via de familie De Leeuw kwam ik bij Lina Kleeblatt. De wens om haar graf te vinden bestond al lang, maar er diende zich geen goede gelegenheid aan om naar Diemen te reizen en een eerste bezoek te brengen aan de uitgestrekte begraafplaats. Die gelegenheid kwam, geheel onverwacht, bij mijn eerste bezoek aan de toen tachtigjarige Ze’ev Bar (Walter Bartfeld) in Amsterdam-Buitenveldert.

Iets over tienen bel ik aan. Het is een fris-zonnige woensdagochtend en ik verheug me op een kopje koffie op Ze’evs balkon. Zijn naam ben ik in afgelopen jaren regelmatig tegengekomen, maar ik heb nooit de moeite genomen hem op te zoeken. Pas onlangs, dankzij mijn zuster, is er een belletje gaan rinkelen. Ze’ev is een van de overlevenden van het ‘Pas-Opkamp’ in de bossen bij Vierhouten, ook wel het Verscholen Dorp genoemd. Mijn grootouders De Leeuw en oom Johan hebben er de dood gevonden. Bij het gedenkteken aan de Tongerenscheweg spreekt Ze’ev ieder jaar op vier mei het kaddiesj uit.

Een forse man met een groot rond hoofd noodt me binnen. Door de ruime flat loodst hij me naar een klein kamertje waar temidden van gonzende computers nog een man zit. Er is nauwelijks plaats voor ons drieën. De andere aanwezige stelt zich voor als Reinier Bobbe – een naam die ik vaker heb gehoord.

“Van Akevoth?” vraag ik.
“Ja, ik doe het Stenen Archief, ik heb vele duizenden grafstenen gefotografeerd.”
Ik ben met stomheid geslagen. Wat een toeval.

Of toch niet, geen toeval? Zonder veel acht op mij te slaan wisselen Ze’ev en Reinier genealogische gegevens met elkaar uit. Over mijn familie, over de Oldenzaalse Weijls.
Ze’ev: “Wist je wel dat de Weijls afstammen van een zeer voorname familie uit de Elzas? Bankiers en opperrabbijnen, buitengewoon welgesteld.”

Hij lacht me bemoedigend toe. Later in het gesprek besef ik hoe groot de emotionele afstand tussen Ze’ev en mij is. Deze sympathieke oude man is nog heel goed bij de pinken en uitgesproken opgewekt. Hij heeft vijfentwintig jaar in Israël gewoond, heeft er een kibboets helpen opzetten, en is in 1976 in Nederland teruggekeerd.

“Ik heb aan het verblijf in het bos geen tauma overgehouden”, vertelt hij me ongevraagd. Met zijn beide ouders en een van zijn grootmoeders heeft hij de negentien maanden in een ingegraven boshut in het Pas-Opkamp overleefd. Bij de ontdekking op 29 oktober 1944 kwam de lange periode van verblijf in het bos in combinatie met zijn vaders achtergrond als houtvester goed van pas. Hij kon zich ook in het schemerdonker goed oriënteren en voerde zijn gezin weg van het gevaar. Na twee nachten in een hooiberg werd contact gelegd met (Mr. Edouard) von Baumhauer, de grondlegger van het kamp.

“We waren uitgehongerd”, zegt Ze’ev.
“En weet je waarmee hij kwam?”
“Een fles rode wijn en gebraden fazant.”
Dat was kennelijk over van het avondmaal.
Von Baumhauer was een gegoede advocaat uit Amsterdam.

Na de hooiberg werd een onderduikadres gevonden. Net als andere voormalige bewoners van het Pas-Opkamp ging het gezin Bartfeld met vervalste persoonsbewijzen door voor niet-Joodse evacuees uit de omgeving van Oosterbeek, waar bij Operatie Market Garden een kleine twee maanden tevoren veel huizen verwoest waren.

Zo kan het dus ook. “Je hebt wel vreselijk veel mazzel gehad,” zeg ik. De oorlog is voor hem geen breuk geweest. Hij stortte zich in de latere jaren veertig in het Joodse verenigingsleven, vertrok naar Israel. Later was hij leraar biologie aan het Maimonides Lyceum in Amsterdam.

Mijn grootouders en oom Johan waren pas twee maanden in het bos toen het kamp werd ontdekt. Anders dan Ze’evs vader konden zij zich kennelijk niet goed oriënteren. Ze slaagden er niet in weg te komen, werden gepakt en vermoord. Het trauma van mijn moeder draag ik met me mee. Jaloezie wil ik het niet noemen: het doet gewoon goed iemand te ontmoeten die… normaal is gebleven.

Reinier heeft zich tijdens ons gesprek betrekkelijk afzijdig gehouden. Dit is Ze’evs verhaal. Maar op de een of andere manier komt het gesprek op de begraafplaats in Diemen, en Reinier vertelt dat hij ook daar alle grafstenen heeft gefotografeerd.

“Dan wil je me misschien wel eens helpen de plek te vinden waar de as van Lina Weinerg ligt begraven?”
Hij aarzelt geen moment: “Ik woon in de buurt, moet straks toch die kant op!”

Een half uur later parkeert hij zijn auto bij de ingang van de begraafplaats en samen lopen we over het knerpende grind van het pad, langs het metaheirhuisje.

Vak U ligt helemaal achteraan, omringd door een goed onderhouden hek. Ik dwaal tussen de stenen. Ik zie geen patroon dat verraadt waar ik rij 14, graf 10 moet zoeken. Maar ondertussen zie ik dat de overledenen van Westerbork hier een eigen matseiwe hebben – dát had ik niet verwacht. Een grafsteen op een Joodse begraafplaats voor een gecremeerde, dat is al bijzonder. Maar bovendien: in dit geval zullen er meestal geen nabestaanden zijn geweest om die steen te betalen.

Ik loop terug naar het grindpad om twee steentjes te rapen. Als ik me omkeer zie ik Reinier met een haast nonchalante trots gebaren: “hier!”. Enkele tellen later sta ik voor de grafsteen waarin de naam van Lina gebeiteld staat.

In memoriam
Ze’ev Bar (Walter Bartfeld), 1931-2019
Reinier Bobbe, 1937-2014

Lees over Lina en Hermann Kleebatt ook
de Letter to George en Sternlager

Zoals het Joodse klokje tikt…

16 oktober 2022 by John Löwenhardt Reageer

Toespraak in de Dierense sjoel op Simchat Tora 5783

Simchat Tora, het einde gaat over in het begin. Vanzelfsprekend. Want voor ons Joden is de tijd open. We wachten op de Messias, hij komt, beslist! Maar het kan, het zál wel tot St Juttemis duren, tot de kalveren op het ijs dansen.

Rabbijn Jonathan Sachs zaliger zei het twee jaren geleden zó in zijn commentaar op Simchat Tora:

“Het verhaal van de Joden eindigt zonder einde. Het sluit af zonder slot.”

Mozes mag van de Almachtige, de Altijdbestaande, zijn levenswerk niet ‘afmaken’, voltooien, door zijn volk het beloofde land binnen te voeren. Hij heeft hen Egypte uitgevoerd, dwars door de Rietzee. Hij heeft de stenen tafelen overgebracht van God naar het mokkende volk. Hij heeft het volk een generatie lang door de woestijn gevoerd – maar uiteindelijk mag hij het beloofde land alleen zien vanaf de berg Newo.

En dan sterft hij, 120 jaar oud, op bevel van de Eeuwige.

“Nooit meer stond er in Israel een profeet op als Mosjé, met wie de Eeuwige in direkt kontakt omging”, van aangezicht tot aangezicht, fun ponem zu ponem – zo luidt de op twee na laatste zin van Tora.

Kijken mag, maar aankomen niet.

Dat gold voor Mozes, de leider, de uitverkorene, de middle-man tussen de Almachtige en het gewone volk. Zélfs deze profeet-zonder-weerga mocht van de Altijdaanwezige zijn werk niet voltooien om vervolgens op zijn lauweren te rusten.

Voor ons Joden is de tijd niet een rechte lijn, niet een cyclus die leidt tot herstel van het oude en vertrouwde, van begin tot aan een zeker einde. Het jodendom breekt radicaal met de mythische, cyclische tijdsopvatting. In plaats daarvan, aldus Sachs, is tijd de arena van menselijke groei. We kunnen de toekomst niet voorspellen of voorzien omdat ze afhangt van ons eigen handelen. Tijd is voor ons als een spiraal.

Wanneer Mozes aan God vraagt hoe Hij heet, antwoordt deze: ‘Ik ben wat zal zijn’. Zo is God, in de woorden van Sachs, ‘de oproep van de toekomst naar het heden, van de bestemming naar ons die nog onderweg zijn’.

Over een jaar is het weer Simchat Tora, maar de wereld waarin zal anders zijn, hopelijk veel of tenminste iets beter. Dat hangt óók van ons eigen handelen af. Als het goed is, zitten we in een opgaande spiraal.

Onze voorvaderen bevinden zich lager in die spiraal en de relatie met hen is misschien wel de centrale as van onze cultuur. Voor mij is die relatie – hervonden relatie – essentieel. Vandaag kijk ik 115 jaren terug in de tijd.

Herman Weijl, mijn overgrootvader van moeders kant, had op Simchat Tora van het jaar 5668 de kowed chatan beresjiet te zijn in de Oldenzaalse sjoel. Hij mocht de eerste woorden over de schepping van de wereld uitspreken.

Herman Weijl plaatste mede namens zijn vrouw Jansje een grote advertentie in het landelijke NIW waarin hij het kerkbestuur in koeienletters ‘hartelijk dank’ betuigde.

Daaronder de zuunige woorden ‘Geen receptie’. Ik denk dat ik mijn eretaak van vanavond niet aan de grote Joodse klok zal hangen – maar mijn dank aan het bestuur is niet minder groot. En mede namens de bruid beloof ik u: straks is er wél een receptie.

Jonathan Sachs, ‘Een eind zonder eind’, commentaar bij Simchat Tora 5781, 2020 (10 oktober, 22 Tisjri), vertaald door Channa Kistemaker. Levisson.nl