Ö of œ, d of dt?

De familienaam Löwenhardt sinds 1840

Onze familienaam komt in Nederland weinig voor. Bij de volkstelling van 1947 waren er zes naamdragers: drie personen in Gelderland, twee in Overijssel en één in Amsterdam. 1 Het Meertens Instituut telde er in 2007 acht. Ik tel er in 2017 tien.

De naam is afkomstig uit Hemer, iets ten Oosten van Iserlohn gelegen in het ‘Regierungsbezirk Arnsberg’ in Nordrhein-Westfalen. Rond 1831 maakten daar woonachtige Joden er al een gewoonte van een Duits klinkende achternaam – Übername – aan te nemen. Tot dan was men door het leven gegaan met alleen de bij de briet mila (besnijdenis) of eerste synagogebezoek (meisjes) verleende unieke voornaam en de vaders(voor)naam, bijvoorbeeld Jitschak ben Avraham. Of mijn in 1792 geboren betovergrootvader Salomon (Samuel) in zijn jeugd al een achternaam had, het moet worden betwijfeld. Salomon is waarschijnlijk de man geweest die de naam Löwenhard heeft aangenomen, ja: mét umlaut maar zonder t.

Een onverwachte bron wierp in 2017 een verrassend licht op de betekenis van de de laatste lettergreep in de naam Löwen-hardt . In ieder geval moet er niet ‘hart van de leeuw’ in worden gelezen, want een leeuw is een Löwe maar een hart heet Herz. Löwe is terug te voeren op Jehoeda/Juda in Bereesjiet (Genesis) 49:9, גּ֤וּר אַרְיֵה֙ יְהוּדָ֔ה – Juda is een leeuwenwelp. Mogelijk was de voornaam van Salomons vader Jehoeda en heette Salomon dus vanaf zijn besnijdenis Shemuel ben Jehoeda. In de Wandelgids Sauerland 2 vond ik dat de Middelhoogduitse aanduiding ‘hardt’ verwijst naar beboste bergen en veel voorkomt in het Sauerland en het Siegerland. Omdat Salomon in het Sauerland woonde – Hemer ligt in het Westen van dit gebied -, heeft hij waarschijnlijk voor 1840 voor deze uitgang gekozen toen hij zijn familienaam vaststelde.

Illustratief is de situatie in de stad Paderborn. De historica Margit Naarmann heeft enkele jaren geleden alle Joodse inwoners van die stad tot de Tweede Wereldoorlog in kaart gebracht. In Paderborn hebben vier personen (één gezin) met de achternaam Löwenherz geleefd, maar men trof er ook Joden aan met de namen Löwenbach, Löwenberg, Löwenheim, Löwenstein (de meeste), Löwenstern en Löwenthal. Geen enkele Löwenhardt – met uitzondering van de uit Hemer afkomstige broers Julius, Siegmund en Hermann Löwenhardt, kleinzonen van Salomon, die in de eerste jaren van de twintigste eeuw in het Joodse weeshuis van Paderborn verbleven.

Schrijfverbod op sjabbes

Salomon Löwenhard behoorde in het midden van de negentiende eeuw ondubbelzinnig tot de Joodse gemeente van Hemer. Hij had geen keus, de staat stond geen ‘ongeorganiseerde’ Joden toe. In Hemer woonde maar een klein aantal Joodse gezinnen, en van staatswege werden zij ingedeeld bij de synagoge in het nabijgelegen Menden. Zelf hadden zij er de voorkeur aan gegeven bij Iserlohn te worden ingedeeld, een afstand van nog geen zes kilometer. Menden was en is vanaf Hemer ruim acht kilometer gaans.

Salomon en zijn vrouw Prinz Moses kregen drie zonen. De oudste was in juli 1840 mijn overgrootvader Levi, in december 1841 gevolgd door Moses Löwenhard. Op 5 augustus 1843 meldde Salomon de gemeenteautoriteiten dat zijn vrouw Prinz op 28 juli ’s ochtends om vier uur was bevallen van een zoon die de naam Joseph had gekregen: de derde en laatste zoon. De handgeschreven geboorteaangifte kreeg ik in kopie toegestuurd. In sierlijke letters meldt de schrijver van het document:

Löwenhard konnte nicht unterschreiben, weil er Schabat habe.

Salomon kon de aangifte niet ondertekenen – omdat ’t sjabbes was. Dat hij geen analfabeet was en wel degelijk kón schrijven, bewijst het document uit november 1846 dat Salomon wél ondertekende. In het document bevestigden de Joodse gezinshoofden van Hemer de familienamen die zij voor hun gezin hadden gekozen.

Akte van naamsaanneming

Op 31 oktober 1845 had een Pruisische verordening bepaald dat alle Joden een achternaam moesten aannemen. Zij die dat al eerder vrijwillig hadden gedaan konden hun naam – na goedkeuring – behouden. Salomon behoorde tot deze laatste groep. Een document uit 1840 en twee documenten uit 1846 getuigen hiervan. Op 15 juli 1840 ondertekende Salomon de geboorteakte van zijn eerste zoon, Levy, met als familienaam Löwenhard, mét ö en zonder t.

Hemer telde in 1846 tien Joodse gezinshoofden, één daarvan was Salomon. Zijn drie zonen Levi, Moses en Joseph waren in dat jaar respectievelijk zes, vijf en drie jaar oud. De Joodse familienamen werden op 10 oktober 1846 gepubliceerd in een Bekanntmachung der Königlichen Regierung in Arnsberg, gedateerd 15 september 1846. 3 Pas een maand later werden ze door de familiehoofden zelf bekrachtigd. Van de tien mannen die op 8 november verschenen om hun handtekening te plaatsen, waren er drie analfabeet. Salomon niet: hij tekende als tweede de lijst, met zijn volledige voor- en achternaam. De andere joodse namen in Hemer waren: Gottschalk, Steinberg, Reifenberg, Blumenthal en Oppenheimer.

Ga hier naar een vereenvoudigde weergave van de stamboom van Salomon Löwenhardt.

Het grootste aantal Löwenhardts heeft geleefd in 1940, in Europa en op de Britse eilanden. Het online Gedenkbuch van het Bundesarchiv bevat gegevens van 27 personen met de naam Löwenhardt die in Duitsland woonden of hadden gewoond en door de nazi’s zijn vermoord. Ik heb vastgesteld dat die lijst verre van compleet is – en bovendien dat niet alle vermoorde Löwenhardts zijn terug te voeren tot onze stamvader Salomon. Drie kleinkinderen van Salomon leefden in 1940 buiten Europa en zijn niet door de sjoa getroffen. Clara, Johanna en Hermann Löwenhardt, drie van de twaalf kinderen van Levi, woonden in respectievelijk Uruguay (Clara) en de Verenigde Staten. Hoe dan ook, in 1946, een eeuw nadat Salomon zijn familienaam had laten registreren, was nog maar een handjevol van zijn nakomelingen in leven.

Löwenhardts in de 21^e eeuw

Mensen met de achternaam Löwenhardt zijn in de eenentwintigste eeuw te vinden in Nederland, Israël, Duitsland, de Verenigde Staten en Canada. In Zuid-Afrika woonde tot voor kort één ‘niet-langer Löwenhardt’: de in 1924 in Dortmund geboren als Hans-Georg Löwenhardt die op vijftienjarige leeftijd met zijn broertje Alfred naar Londen vluchtte. Daar hakten zij gemakshalve de laatste zes letters (en de umlaut) van hun naam. Hans-Georg overleed als George Lowe in januari 2016 in Johannesburg. De in 1907 in Plettenberg-Eiginghausen geboren Harri Löwenhardt vluchtte ook naar Engeland en veranderde daar zijn naam in Loyd. Een groot deel van de Duitse en Amerikaanse Loewenhardts heeft zich tot het christendom bekeerd.

Maar allen schrijven hun naam tegenwoordig met -dt op het eind. De historische bronnen doen vermoeden dat de slot-t aan de familienaam is toegevoegd vrij kort nadat Salomon hem in 1846 door de Pruisische ambtenarij liet registreren. De situatie rond de schrijfwijze ö of œ is minder duidelijk. Je zou denken dat dit te maken heeft met het Angelsaksische taalgebied dat de ö niet kent. Maar ook de Duits-christelijke tak van de familie spelt de familienaam met œ, terwijl toch de meest beroemde telg uit die tak, Erich Löwenhardt (de enige naamgenoot die ooit met de hoogste Duitse orde, de Pour le mérite, werd onderscheiden) zijn naam met een ö schreef. 4 De nu nog in Duitsland levende Loewenhardts zijn aan hem verwant, niet aan ‘onze’ Salomon.

Historische bronnen laten zien dat Siegmund, de vader van bovengenoemde Hans-Georg, in reclame-uitingen voor zijn kledingzaak in Dortmund-Hörde de œ en de ö afwisselend gebruikte. Hetzelfde is aan te treffen in boeken uit het bezit van Heinz Löwenhardt. De conclusie moet denk ik zijn dat er geen logica en zelfs geen regelmaat valt te ontdekken in het gebruik van ö of œ, en dat het dus om het even is. En juist daarom houdt deze auteur zijn o-umlaut stevig vast.

Bronnen

• Juden in Hemer, Spuren ihres Lebens. Menden-Hemer 1998
• Margit Naarmann, “Von ihren Leuten wohnt hier keiner mehr”. Jüdische Familien in Paderborn in der Zeit des Nationalsozialismus. Paderborner Historische Forschungen, Band 7. Paderborn, SH-Verlag z.j.
• Nederlandse Familienamenbank
• Gedenkbuch van het Duitse Bundesarchiv

Gepubliceerd 8 januari 2013, aangevuld en geredigeerd 31 januari 2017
© John Löwenhardt, Haarlem 2017