Vijfenzeventig jaren na de bevrijding van mijn geboorteplaats Almelo schrijf ik over de onderduik van mijn ouders en zoveel andere Joodse Almeloërs. Door de bevrijding van de stad door Canadese troepen kwam daaraan na ruim twee-en-een-half jaar een eind. Op het moment waarop ik dit schrijf staan bijna alle Europeanen onder een lichte of zware vorm van huisarrest. Noodgedwongen: een onverwachte pandemie, ongekend in de moderne tijd door zijn omvang en impact. Het virus schrijft ons de wet voor. Met partner en kinderen of helemaal alleen, opgesloten in eigen huis.
Het roept vragen op over het ondergedoken zijn. Ik herinner me verhalen van onderduikers over hun bevrijding: toen zij eindelijk, eindelijk weer hardop mochten praten. Dát was nog eens een bevrijding. Jarenlang hadden zij moeten fluisteren. Kun je het je voorstellen? Of toen zij eindelijk, eindelijk weer schoenen aan mochten doen. Dát was nog eens een bevrijding. Jarenlang hadden zij op kousenvoeten moeten lopen.
Er is een overeenkomst tussen ons beleven van de Covid-19 pandemie in 2020 en het beleven van hun onderduik door onze Joodse ouders: de onzekerheid. Zij toen en wij nu, we weten niet hoe lang het gaat duren. Zij hebben zich naar achteraf is gebleken ruim twee-en-een-half jaar moeten verbergen om een kans te maken om te overleven. In het najaar van ‘42 verwachtten velen nog dat het wel snel over zou zijn… maar maanden werden jaren en de wanhoop sloeg toe.
We kunnen hopen, we kunnen onszelf voor de gek houden, we kunnen op basis van cijfers een bepaald verloop verwachten – maar zeker weten doen we niets. We zijn overgeleverd aan het virus. In ‘42-‘45 keken Joden in de vernietigingskampen hoopvol naar strepen aan de hemel (Durlacher), nu kijken we verbijsterd naar een blauwe hemel zónder strepen. Wanneer houdt het op? Wanneer keert de normaliteit terug? [Let wel: ik ben een groot voorstander van veel minder strepen aan de hemel.] 1
Maar er zijn toch meer verschillen dan die ene overeenkomst tussen hun onderduik en ons gedwongen isolement. Het huisarrest van nu is uitsluitend fysiek: dankzij de electronica staan we in permanente verbinding met elkaar en met de wereld. Dat heeft zijn voordelen maar is ook belastend. Er vinden dingen plaats waar je liever maar geen weet van hebt, voor je eigen psychische welbevinden. Een goed mens mag niet wegkijken, maar op alles toekijken is uiteindelijk ondragelijk.
Toen had de ‘gemiddelde onderduiker’ geen weet van wat er dag in dag uit in Auschwitz-Birkenau gebeurde. Zij vermoedde dat het daar niet pluis was, maar zich een voorstelling maken van het industriële vernietigingsproces van menselijke wezens was onmogelijk. Nu worden we overladen met bewegende kleurenbeelden van stervende medemensen in overbelaste ziekenhuizen.
En nog een verschil: we brengen ons arrest door in ons eigen huis en in betrekkelijk comfortabele omstandigheden. We zijn niet ingekwartierd bij vreemden van wie we afhankelijk zijn. We hoeven niet bang te zijn voor verraad. We worden niet halsoverkop midden in de nacht naar een zoveelste adres overgebracht. In ons eigen huis voelen we ons betrekkelijk veilig. En: we hebben nog te eten en te drinken. En ruim voldoende closetpapier.
- Op 6 mei 2020 verscheen de eerste streep weer aan de hemel maar het luchtverkeer herstelde zich heel langzaam.[↩]
Geweldig, John! Kort en krachtig. Het plaatst ons “huisarrest” goed in perspectief. Aan je gezicht zijn die zware jaren wel af te lezen. De say-cheese-cultuur moest trouwens ook nog uitgevonden worden. Een foto maken was een ernstige bezigheid. Mijn oog viel op het stempel akkoord 6 april, dus je moeder heeft er geen gras over laten groeien. Ze moet welhaast op 5 april naar het gemeentehuis zijn gegaan en mogelijk ook nog een foto hebben laten maken. 5 april is sowieso een mooie datum, want Rutger’s verjaardag en onze x-en-een-halve trouwdag
Heel mooi, John. Ik zie ook overeenkomsten, maar vooral verschillen, net als jij. Het ga je goed, hartelijke groet Marijke
Ha gawer, heel mooi, echt Jochanan. Je vertaalt het heel sterk.
Chaim Shmiel
Mooi verhaal John en deel je gevoelens dat de situatie van nu een heel klein beetje is te vergelijken met toen.
Dankjewel. Mooi deze vergelijking, ook wat je wel kunt vergelijken en wat je niet kunt vergelijken. Wat het gedeelte van wat we wel kunnen vergelijken betreft: wellicht gaan we de verhalen, getuigenverslagen, dagboeken, van de onderduikers beter begrijpen. Iets beter dan. Een klein beetje beter. Het is leerzaam.
Een goed verhaal, herken het !
Je zegt het mooi, John. Ik moet ook heel veel aan de onderduik en de bevrijding denken in deze tijd van restrictie en angst. Als zevenjarig meisje kwam ik op de boerderij bij een bijzonder lief, jong echtpaar terecht. Ik herinner me de bevrijdingsdagen daar met prachtig weer net als vandaag, Canadese kanonnen stonden te schieten in de wei achter de boerderij. Ik kreeg chocola van een Canadese soldaat. Het oorlogsgeweld zo dicht bij toch was iedereen blij. Maar ik was bang, had angst: mijn ouders, twee zusjes en grootmoeder waren immers in Duitsland. Werden zij beschoten, waren zij al bevrijd, leefden ze nog?
Mijn zusjes zijn in juni alleen terug gekomen en hebben bij mij op de boerderij kunnen aansterken.
Invoelend. Terugdenkend als babyboomer. Erasmus Lyceum. Schuttenstaat. Ottema. Verscholen dorp. Slagerij. Tien niet wetend. Nu bewust zijn…..