25 september 2023, Jom Kipoer 5784: Inleiding Jizkor
Beste mensen. Kun je iets missen dat je nooit hebt gekend? Kun je iemand missen die je nooit hebt gekend?
Laat ik beginnen met drie mensen die bijna ieder van ons goed heeft gekend maar die ons in het afgelopen jaar zijn ontvallen, Arthur Trijbits zichrono livracha, Bart Mendelson zichrono livracha en Tons Katzenstein zichrono livracha. Zij worden node gemist.
Ik heb 4 Joodse grootouders die ik nooit heb gekend – maar die ik tóch altijd heb gemist. Samen hadden mijn óvergrootouders 24 kinderen. Ik had heel wat lievelingsooms en -tantes gehad kunnen hebben.
De zoektocht naar hen begon laat, pas 2010 toen ik 63 jaar was. Mijn ouders waren al lang overleden, in 1971 en 1989. Dit is de inleiding op Jizkor, dus laat ik hun namen noemen.
Mijn grootouders: Louisa Weijl uit Oldenzaal en Arnold de Leeuw uit Almelo; Julia ten Brink uit Denekamp en Adolf Löwenhardt uit Oberhemer. Voor allen: zichrono livracha.
De twee echtparen stierven ieder een gewelddadige dood, vlak na elkaar: Julia en Adolf op 11 oktober 1944 in Auschwitz; Louisa en Arnold twintig dagen later – – maar 20 dagen later – – hier niet ver vandaan, op de Veluwe. Samen met hun 29 jaar oude zoon Johan, naar wie ik nog geen drie jaar later ben vernoemd.
Ik ben natuurlijk niet alleen in dit levenlange gemis. Zoals ik zijn er velen, vooral onder de Joodse babyboomers. Het kan zelfs nog érger, want talloos zijn de slachtoffers van de sjoa die geen énkele nabestaande hebben.
Zij worden niet gemist. Er is niemand om hen te herdenken.
Genoeg over de sjoa en mijn eigen familie, mijn trots én mijn sores. Bij deze gelegenheid wil ik twee jonge mensen bij u aanbevelen die ik alléén ken ‘van horen zeggen’.
De eerste is de man die schuilging achter de codenaam “Messi”. Leonid Dmitrievitsj Krasnov, zichrono livracha. Hij was 35 jaar toen hij op 1 of 2 juli van dit jaar door een Russische granaat werd gedood.
Krasnov was één van de honderden Joodse soldaten die Oekraïne tegen de barbaren verdedigen. Leonid was afkomstig uit de grote Joodse gemeente van Dnipro, enig kind en zoon van Jelena Krasnova, hoofd van de Joodse school in die stad.
Een Oekraïens-Joodse soldaat, onderscheiden door de Joodse president van het land, gesneuveld voor Oekraïne en voor ónze vrijheid.
De ander is Emma Igual, zichrono livracha, uit Barcelona, mede-oprichtster en directeur van de humanitaire hulporganisatie ‘Road to Relief’. Emma’s Joodse grootmoeder, die zij goed heeft gekend, was de enige van haar familie die de Sjoa overleefde. Emma was 32 jaar toen zij op 9 september, twee weken geleden, werd getroffen door een Russische granaat.
Ruim anderhalf jaar had ze aan het Oekraïense oostfront de internationale hulporganisatie geleid die burgers en gewonde soldaten redt en evacueert. Ongeveer een kwart van de leden is Jood.
Emma’s belangrijkste motivatie om uit Spanje naar het font in Oekraïne te gaan was naar eigen zeggen het bewustzijn van het lot van haar familie in de Holocaust. Ze zei: “Ik vond dat ik mijn ervaring en mijn Joodse ethiek daar in de praktijk moest gaan brengen”
– – – – – –
Onze dagelijkse zorgjes en probleempjes verbleken bij de uitdagingen waarvoor wij ons in Europa gesteld zien. Een kwaadaardig agressief regime in het Oosten dat uit is op onderwerping van de rest van het continent. Oekraïne is nog maar het begin.
Een klimaatcrisis die niet meer te beteugelen lijkt te zijn.
In onze eigen kille hebben de laatste twee bne mitswa (Raziel Mostert en Aviv Zvi) tikkoen olam projecten uitgevoerd.
Buiten onze kille, buiten de Joodse gemeenschap zien heel veel niet-Joodse jongeren tikkoen olam, de wereld een béétje beter maken, als een belangrijke opdracht… zonder dat zij het woord of het begrip kennen, laat staan de Joodse herkomst ervan. Dat is heel mooi, maar tegelijk lijkt tikkoen olam irrelevant geworden nu de wereld verbrandt en overstroomt.
Ik zeg: lijkt… Het is, vind ik, héél moeilijk geworden om nog optimist te zijn.
En toch. En toch pakte Leonid Krasnov, die jonge Joodse man uit Dnipro, de wapens op en ging Haman te lijf. En toch verliet Emma Igual het veilige Spanje en ging mensen redden aan het Oekraïense front.
Géén van ons heeft hen gekend, en toch:
Moge hun beider aandenken ons allen tot zegen zijn.
Ik wens jullie nog vele jaren toe, in goede gezondheid.
2 september 2023, Bij bar mitswa van Aviv Zvi
Dames en heren, mijn naam is John Löwenhardt. Ik ben de voorzitter van deze in méér dan één opzicht warme gemeente. Van harte welkom!
En beste Aviv. Kol haKavod! En van harte gefeliciteerd, felicitaties aan jou, je ouders en je grootouders die hier geloof ik allemaal aanwezig zijn.
Ik hoor dat je hard hebt gewerkt – en dat was aan het resultaat zeker te merken. Ze noemen je serieus en plichtsgetrouw en dat blijkt er wel uit dat je ook op afstand regelmatig het initiatief hebt genomen om het laajenen van jouw BM parsje met je vader te oefenen. Wat dat betreft heb je absoluut geboft.
Je was hier in afgelopen jaren heel regelmatig in sjoel, net als je vader Michaël die tot onze vreugde steeds vaker is gaan laajenen. Ik mag het misschien niet zeggen, maar wel stiekum denken: zo vader, zo zoon?
Je hebt nog heel wat andere hobbies. Voetbal, bijvoorbeeld. Maar ook padél en basketbal. Ik begrijp dat je een gedegen expertise hebt opgebouwd op voetbalgebied en met je Opa Jan uit Vogelenzang regelmatig op de tribunes van Ajax zit. Maar nu ben je van plan in Zutphen op boksles te gaan, voor een Joodse jongen vind ik dat een héél goed plan.
Aviv, één van de belangrijkste dingen in het leven is iets presteren. Prestéren, iets met succes tot een goed einde brengen. Dat heb jij nu gedaan.
Maar ik heb een verrassing voor je: het is niet hét einde, maar een nieuw begin. Een nieuw begin op een hoger niveau.. of in een nieuwe richting, zoals jij switscht van voetballen naar boksen. En zo gáát het maar door… op ieder einde, zeker als het succesvol is, volgt een nieuw begin. Dat heet leven.
Aviv, wij gaan nu over tot het plechtige slot van mijn toespraak. Zoals ieder die zijn bar of bat mitswa viert, krijg je uit mijn handen een exemplaar van onze Sidoer.
En daarbij nog een handgeschreven certificaat…. De opdracht in de Sidoer is – zoals altijd – gekalligrafeerd door ons lid Lies Simon; het certificaat door Jochanan Belinfante. Het bestuur is hen daarvoor veel dank verschuldigd.
8 juli 2023, restaurant De Waag, Doesburg, bij de jaarafsluiting.
Ik heb de afgelopen week mijn hoofd gepijnigd over twee vragen: hoe zal ik jullie aanspreken en wat zal ik zeggen?
Beste dames en heren, dat kan natuurlijk niet meer. Er zijn tegenwoordig meer soorten. Maar wat dan wel? Chaweriem en chawerot vind ik voor mij nogal aanmatigend, want wij kennen elkaar óf niet, of nog niet zo lang. Dus ‘vrinden’ wil ik jullie niet noemen. Even heb ik overwogen de NS te volgen en jullie als ‘beste reizigers’ aan te spreken, want zijn wij niet allemaal reizigers naar een vaststaande bestemming, en gaat het immers niet om de reis zelf? Ik denk dat ik toch maar mijn charmante voorgangster volg en jullie gewoon toespreek als ‘beste mensen’.
Beste mensen dus. Maar wat vertel ik jullie? Ik heb er een week over gepeinsd, tot me eergisteren een lichtje opging: ik vertel gewoon over mijzelf. Jullie hebben een nieuwe voorzitter en je zult je allicht afvragen wat voor vlees je in de kuip hebt. Zo bouw ik voort op de opsomming van stammen in parasja Pinchas die we vanochtend gelezen hebben. Welnu:
Ik ben het product van een stevige slagersdynastie. Mijn vader was slager in Almelo, mijn grootvader Arnold de Leeuw eveneens, en mijn grootvader Adolf Löwenhardt was slager in Dortmund. Een ook de overgrootvaders: Levi Löwenhardt, slager in Oberhemer in het Sauerland; Izak de Leeuw Azn., koosjer slager en poorser in Almelo; Herman Weijl, slager in Oldenzaal en Izaak ten Brink, slager, veehandelaar én kroegbaas aan de Brink in Denekamp. Ja, overgrootvader Ies ten Brink was slim, hij opende naast de slagerij een café waar de koehandel beklonken kon worden.
Zelf ben ik geen slager geworden. Ik heb mijn vader zien sappelen en ik zie nóg zijn handen vol verwondingen van de keren dat het mes tijdens het uitbenen was uitgeschoten. Hij adviseerde me om een ander vak te kiezen. Ik ging in 1964 naar Amsterdam en werd politicoloog en Ruslandkundige. In de jaren 1970 – 2002 was ik als Ruslandkundige werkzaam aan achtereenvolgens de Universiteit van Amsterdam ) het Oost-Europa Instituut), de Universiteit van Leiden (Instituut voor Oosteuropees Recht en Ruslandkunde) en Glasgow University in Schotland (Institute for Russian and East European Studies).
Ik kom dus voort uit vier grote, Joodse slagersfamilies. Groot, ja: er waren in de generaties van mijn overgrootouders gezinnen met elf, twaalf kinderen! En ik had dus toen ik in 1947 in Almelo geboren werd een heel grote familie kunnen hebben… maar er was bijna niets meer.
Mijn ouders hadden zich in 1938 verloofd en hebben de Holocaust in de onderduik doorstaan. In 1946 zijn ze getrouwd. Ze waren zwaar getraumatiseerd en mijn moeder Mimi de Leeuw zichrona liwracha was bang dat ‘het’ nog eens zou gebeuren. Ik herinner me nog goed de distributieradio in het najaar van 1956 – ik was negen jaar – toen mijn moeder grote angst had dat ‘het’ weer stond te gebeuren.
Daardoor ben ik opgevoed zonder Jiddisjkajt, zonder Jodendom. Gelukkig hebben mijn ouders onze Joodse identiteit nooit ontkent, maar aangemoedigd werd het niet. Mijn moeder weigerde me naar Joodse les te sturen – en bijgevolg heb ik pas op 1 oktober 2016 in de sjoel van Heemstede mijn bar mitzwa gevierd, een beetje aan de late kant. Toen ik daar enkele jaren eerder met het getal 613 werd geconfronteerd, zei me dat hoegenaamd niets, ik had géén idee. U begrijpt, ik heb in de afgelopen tien jaren heel veel bijgeleerd.
Het is daarom een grote eer jullie voorzitter te mogen zijn, en ik zal mijn best doen jullie vertrouwen in de komende jaren niet te beschamen.
