• Spring naar de hoofdnavigatie
  • Door naar de hoofd inhoud
  • Spring naar de eerste sidebar

Löwenhardt Foundation

Over de geschiedenis van vier families

  • Home
  • De stichting
  • Kunst
  • Exposities
  • Fotoalbum
  • In druk
  • Contact

Oldenzaal

Zoals het Joodse klokje tikt…

16 oktober 2022 by John Löwenhardt Reageer

Toespraak in de Dierense sjoel op Simchat Tora 5783

Simchat Tora, het einde gaat over in het begin. Vanzelfsprekend. Want voor ons Joden is de tijd open. We wachten op de Messias, hij komt, beslist! Maar het kan, het zál wel tot St Juttemis duren, tot de kalveren op het ijs dansen. 

Rabbijn Jonathan Sachs zaliger zei het twee jaren geleden zó in zijn commentaar op Simchat Tora: 

“Het verhaal van de Joden eindigt zonder einde. Het sluit af zonder slot.” 

Mozes mag van de Almachtige, de Altijdbestaande, zijn levenswerk niet ‘afmaken’, voltooien, door zijn volk het beloofde land binnen te voeren. Hij heeft hen Egypte uitgevoerd, dwars door de Rietzee. Hij heeft de stenen tafelen overgebracht van God naar het mokkende volk. Hij heeft het volk een generatie lang door de woestijn gevoerd – maar uiteindelijk mag hij het beloofde land alleen zien vanaf de berg Newo. 

En dan sterft hij, 120 jaar oud, op bevel van de Eeuwige. 

“Nooit meer stond er in Israel een profeet op als Mosjé, met wie de Eeuwige in direkt kontakt omging”, van aangezicht tot aangezicht, fun ponem zu ponem – zo luidt de op twee na laatste zin van Tora.  

Kijken mag, maar aankomen niet. 

Dat gold voor Mozes, de leider, de uitverkorene, de middle-man tussen de Almachtige en het gewone volk. Zélfs deze profeet-zonder-weerga mocht van de Altijdaanwezige zijn werk niet voltooien om vervolgens op zijn lauweren te rusten. 

Voor ons Joden is de tijd niet een rechte lijn, niet een cyclus die leidt tot herstel van het oude en vertrouwde, van begin tot aan een zeker einde. Het jodendom breekt radicaal met de mythische, cyclische tijdsopvatting. In plaats daarvan, aldus Sachs, is tijd de arena van menselijke groei. We kunnen de toekomst niet voorspellen of voorzien omdat ze afhangt van ons eigen handelen. Tijd is voor ons als een spiraal. 

Wanneer Mozes aan God vraagt hoe Hij heet, antwoordt deze: ‘Ik ben wat zal zijn’. Zo is God, in de woorden van  Sachs, ‘de oproep van de toekomst naar het heden, van de bestemming naar ons die nog onderweg zijn’.

Over een jaar is het weer Simchat Tora, maar de wereld waarin zal anders zijn, hopelijk veel of tenminste iets beter. Dat hangt óók van ons eigen handelen af. Als het goed is, zitten we in een opgaande spiraal.

Onze voorvaderen bevinden zich lager in die spiraal en de relatie met hen is misschien wel de centrale as van onze cultuur. Voor mij is die relatie – hervonden relatie – essentieel. Vandaag kijk ik 115 jaren terug in de tijd. 

Herman Weijl, mijn overgrootvader van moeders kant, had op Simchat Tora van het jaar 5668 de kowed chatan beresjiet te zijn in de Oldenzaalse sjoel. Hij mocht de eerste woorden over de schepping van de wereld uitspreken. 

Herman Weijl plaatste mede namens zijn vrouw Jansje een grote advertentie in het landelijke NIW waarin hij het kerkbestuur in koeienletters ‘hartelijk dank’ betuigde. 

Daaronder de zuunige woorden ‘Geen receptie’. Ik denk dat ik mijn eretaak van vanavond niet aan de grote Joodse klok zal hangen – maar mijn dank aan het bestuur is niet minder groot. En mede namens de bruid beloof ik u: straks is er wél een receptie.

NIW 27 september 1907

Jonathan Sachs, ‘Een eind zonder eind’, commentaar bij Simchat Tora 5781, 2020 (10 oktober, 22 Tisjri), vertaald door Channa Kistemaker. Levisson.nl

Categorie: Dieren, Oldenzaal Tags: Herman Weijl

Twee Hermannen

31 augustus 2020 by John Löwenhardt

Lefmann Weijl, 1817-1888

Herman (Heiman) Weijl was één van mijn vier overgrootvaders. Alle vier waren Joodse slagers: Izaäk de Leeuw Azn. (1862-1941) in Almelo, Isaäk ten Brink Mzn. (1858-1943) in Denekamp, Levi Löwenhardt (1840-?) in Hemer, Duitsland en Herman Weijl in Oldenzaal. Van Levi weet ik nog steeds niet waar en wanneer hij is overleden, voor Herman Weijl is die vraag na lange jaren opgehelderd… daarover gaat dit verhaal.

[Lees meer…] overTwee Hermannen

Categorie: Assen, Den Haag, Oldenzaal, Wassenaar Tags: Calman Weijl, Herman Weijl, Hetty Frankfort-Weijl, Jansje Weijl-Poortje, Lefmann Weijl, Louis Weijl, Louisa de Leeuw-Weijl, Rika Groenberg

Sefer Sjeni

26 december 2019 by John Löwenhardt Reageer

Het zilveren plaatje heeft de omvang van een visitekaartje, maar dikker. Martin, vandaag de gabbaj die de rabbijn assisteert, heeft het me aangereikt. Het is bijna tijd voor de Toralezing, hij verdeelt het stapeltje plaatjes over de mannen in sjoel. Twee woorden Hebreeuws, ik lees SFR SJN, sefer sjeni. Tweede Torarol.

[Lees meer…] overSefer Sjeni

Categorie: Haarlem, Oldenzaal Tags: Herman Weijl

Jodenhaat in Oldenzaal

16 december 2018 by John Löwenhardt Reageer

Oldenzaal, 24 augustus 1897. Rond vijf, zeshonderd mannen en jongens trekken joelend door de straten van Oldenzaal. Zij hebben het op Joden gemunt. Ruiten worden ingegooid, ruiten van Joodse huizen – maar ook die van de Nederlands Hervormde arts die verdacht wordt van Joodse sympathieën. De mannen en jongens van Oldenzaal zingen het Buschofflied, op de wijs van de ‘Zilvervloot’:

Heb je wel gehoord van die vreselijke moord
Van die vreselijke moord in Xanten
Daar hebben ze een christenkind vermoord
En wel door Joden handen
Buschoff, Buschoff,
Den kop die mut er of

Herman en Jansje Weijl zijn op dit moment 42 en 44 jaar. Hun dochter, mijn grootmoeder Louisa, is drie jaar oud, haar broertje Louis Weijl drie maanden. Louisa’s oom Maurits Weijl, Oldenzaler eveneens, is 23 jaar. Wat ze hebben gemerkt van de haat die opklonk uit katholieke kelen, zullen we nooit weten. Of hun ruiten zijn ingegooid, eigendommen vernield? De haatuitbarsting was een jaarlijks terugkerend zomerritueel geworden: de volwassenen in de Joodse gezinnen wisten sinds 1892 dat de katholieke bedevaart naar Kevelaer eindigde met een aanval op de Joodse gemeenschap van Oldenzaal. De stad telde rond die tijd ongeveer tweehonderdvijftig Joden op een bevolking van vierduizend, negentig procent katholiek.

‘De jodenhaat in Oldenzaal droeg een structureel karakter. Dit was een unicum in Overijssel en in Nederland.’ Twijfelachtige eer voor mijn grootmoeder en overgrootouders. Ik ontleen de gegevens aan het boek over de emancipatie van de Joden in Overijssel waarop Iet Erdtsieck in 1995 promoveerde. Zij belicht de achtergrond van de Oldenzaalse rassenrellen. Centraal daarin staat het infame ‘bloedsprookje’: Joden zouden bij het bereiden van hun matzes het bloed gebruiken van een kind uit een christelijk gezin.

In Duitsland heerste vanaf ongeveer 1880 een groeiend antisemitisme. Het werd aangewakkerd door de Berlijnse hofpredikant Adolf Stöcker en de journalist Wilhelm Marr die in 1879 de eerste volksbeweging oprichtte die geheel op antisemitisme gestoeld was: de Antisemitenliga. De mest van hun haat was een rijke voedingsbodem voor de gifzwam van het bloedsprookje. In Xanten (ten Westen van Wesel aan de Rijn) was op 30 juni 1891 de vijfjarige Johann Hegmann met afgesneden hals gevonden. De Jood Adolf Buschoff werd gevangengezet, Xanten werd overspoeld door een golf van antisemitisme. Joden werden mishandeld. Op 14 juli 1892 werd Buschoff vrijgesproken – maar de jodenhaat duurde vele jaren voort. De bedevaartgangers die iedere zomer uit Oldenzaal naar Kevelaer (twintig kilometer van Xanten) trokken, haalden de haat een maand na de vrijspraak naar Nederland. Volgens de (katholieke) burgemeester Vos de Wael van Oldenzaal, was het vanaf 1892 elk jaar in augustus raak. Erdtsieck citeert een interview met Vos de Wael uit 1933:

Wij hadden toendertijd ook elk jaar relletjes tegen de Joden. Er was destijds in Xanten een kind vermoord; de Joden kregen daarvan de schuld en elk jaar als men van de processie te Kevelaer terug kwam, moesten zij het ontgelden. Ook daar heb ik binnen enkele jaren voorgoed een einde aan gemaakt, met harde hand. Mijn stok bewees mij goede diensten…

Gedurende de vijf jaren jodenhaat was de aanleiding voor de Oldenzaalers trouwens verschoven. Later in deze periode werd de Joden verweten dat zij verantwoordelijk waren voor verkiezingsnederlagen van katholieke politici.

De ‘relletjes’ van 1892-1897 waren nieuw voor me. Stadsarchivaris Jos Oude Essink Nijhuis wees me erop tijdens mijn eerste bezoek aan Oldenzaal in april 2013. Erdtsieck ziet ze als uniek voor Nederland en ze wordt daarin gesteund door Hartog Beem die al in 1950, in zijn meesterwerkje over de Mediene had geschreven:

Een tijdperk van 350 jaar ongestoorde rust had de Nederlandse Jodenheid gekend. Misschien haast enig in de geschiedenis van het Galoet [ballingschap]. Zeker, ook Nederland was niet vrij van maatschappelijk antisemitisme, maar het had niet het venijnige en acute karakter als elders. Geen hevige uitbarstingen of bloedige vervolgingen onderbraken de rustige ontwikkeling. Voor 1933 is er nooit een poging gedaan terug te komen op de burgerlijke gelijkstelling.

Synagoge Oldenzaal

In Oldenzaal waren geen doden gevallen, zelfs geen gewonden. Het was gebleven bij ingegooide ruiten en vernielde handelswaar. Er zijn geen berichten dat de Oldenzaalse synagoge of Joodse begraafplaats zou zijn aangevallen. Dat was een groot verschil met de pogroms die in de jaren tachtig in Oekraïne in het Russische Rijk plaats hadden gevonden en die later grote delen van Oost-Europa en Duitsland teisterden. Ik laat Beem nog even spreken. In Nederland waren,

…misschien meer dan in enig ander land ter wereld, de Joden samengegroeid met hun omgeving, [hadden de] zeden, gewoonten en dialecten van hun geboortestreek aangenomen en variëteiten [gevormd] al naar mate de omgeving, waaraan ze zich aangepast hadden en waarmee ze vergroeid waren.

Helemaal zeker is het niet – maar ik durf er mijn hand voor in het vuur te leggen: mijn Oldenzaalse familie sprak in die tijd plat-Twents. De veekooplieden, slagers en hun gezinsleden waren, in de woorden van Beem, vergroeid met hun omgeving. De uit Duitsland geïmporteerde antisemitische zomerrellen zullen zij als bedreigend en vervreemdend hebben ervaren.

Lees hier (in het Duits) meer over de ‘Xantener Knabenmord’

Literatuur:
H. Beem, De verdwenen mediene. Kol Hakohol Hakodousj Hazee. Amsterdam, Joachimsthal, 1950
Iet Erdtsieck, De emancipatie van de joden in Overijssel, 1796-1940: de rol van de Overijsselse opperrabbijnen Hertzveld, Fränkel en Hirsch. Assen, Van Gorcum, 1995

Categorie: Kevelaer, Oldenzaal, Xanten Tags: Louis Weijl, Louisa Weijl

Bruidegomsgeld

1 december 2015 by John Löwenhardt

DE CHOPPE VAN MIJN GROOTOUDERS

Veehandelaar Herman Weijl is een gezien man in de kille van Oldenzaal. Hij is één van de ‘Parnessiem’, leden van het bestuur van de Joodse gemeente. Hij heeft een gereserveerde stoel in de synagoge, in het midden van rij 7. Het is 19 november 1914, Herman is negenenvijftig jaar en eenentwintig jaar getrouwd met Jansje Poortje uit Muntendam. Zij hebben twee kinderen gekregen, Louisa Mathilda in juli 1894 en Louis in mei 1897. Louisa trouwt deze donderdag met Arnold de Leeuw, een achtentwintigjarige veehandelaar uit Almelo. Burgemeester Nicolaus Xaverius Theodorus Maria Vos de Wael leidt de plechtigheid op het Oldenzaalse stadhuis. [Lees meer…] overBruidegomsgeld

Categorie: Oldenzaal Tags: Arnold de Leeuw, Bella Weijl-de Leeuw, Herman Weijl, Louisa de Leeuw-Weijl, Maurits Weijl

In de navel van het heelal

3 september 2013 by John Löwenhardt 6 Reacties

Familieleden in Joodse organisaties

De Joodse Gemeente (kille) was – en is nog steeds – de organisatievorm van de plaatselijke Joodse bevolking. Hartog Beem noemde in zijn Verdwenen Mediene de kille voor het betalende lid ervan (de balboos) ‘de navel van het heelal’. 1  [Lees meer…] overIn de navel van het heelal

Noten / Footnotes
  1. H. Beem, De verdwenen mediene. Kol Hakohol Hakodousj Hazee. Amsterdam, Joachimsthal, 1950[↩]

Categorie: Almelo, Oldenzaal Tags: Abraham Marcus de Leeuw, Ansjel Oppenheimer, Bella Weijl-de Leeuw, Hartog Beem, Herman Weijl, Jansje Weijl-Poortje, Leo Weijl, Maurits Weijl, Mimi de Leeuw, Nettie Manasse-de Leeuw

  • Ga naar pagina 1
  • Ga naar pagina 2
  • Ga naar Volgende pagina »

Primaire Sidebar

Search

  • Nederlands
  • English
  • Deutsch

© 2023 | Löwenhardt Foundation